Karakters

Enkele jaren geleden stierf John Berger op negentigjarige leeftijd. Hij was schrijver, schilder, kunstcriticus, scenarist, essayist, dichter en vertaler, maar hij was vooral een van de meest revolutionaire en invloedrijke geesten van het naoorlogse Europa. Deze wereldwijze man leefde nochtans teruggetrokken op het Franse platteland. Hij was een begenadigd waarnemer, die altijd vertrok vanuit een observatie en daaraan onderweg hogere inzichten knoopte. Zo veranderde zijn BBC-serie Ways of Seeing, uitgebracht in boekvorm onder de titel Anders zien, in de jaren zeventig de manier waarop een hele generatie naar kunst keek.

Weinig schrijvers hebben zo’n turbulent leven gehad als Susan Sontag. Eigenlijk vangt de term ‘schrijver’ haar niet, want ze was tevens regisseur van arthouse-films, speelde een hoofdrol in een film van Woody Allen, jureerde op filmfestivals en stond model voor Andy Warhol. Toch zag ze zichzelf vooral als romanschrijfster, al wordt ze tegenwoordig vooral herinnert als radicale cultuurcritica en begenadigd essayiste. Het is niet overdreven om te zeggen dat Susan Sontag de culturele koers van de twintigste eeuw heeft medebepaald: ze hield zich bezig met de grootste omwentelingen in de westerse geschiedenis en volgde de digitale ontwikkelingen op de voet. Welke lijn kunnen we door haar omvangrijke oeuvre trekken?

In Brazilië is Clarice Lispector al sinds de jaren zestig een deel van het cultureel erfgoed en gelukkig begint haar naam ook daarbuiten steeds vaker te klinken. De Franse schrijfster Hélène Cixous beschreef Clarice Lispector als ‘hoe Kafka zou zijn geweest als het om een vrouw was gegaan’ en ook ‘als Rilke een in de Oekraïne geboren Braziliaanse jodin was geweest. Als Rimbaud een moeder was geweest en de leeftijd van vijftig jaar had bereikt. Als Heidegger had kunnen ophouden Duits te zijn’. Ze was een fenomeen met een geheel eigen stijl, een tot leven gekomen paradox, die met taal kon spelen zoals niemand haar had voorgedaan. Haar vreemdheid verontrustte mensen, maar werkte tegelijkertijd ook magnetisch.

‘Onze gast is heel plotseling vertrokken, hij maakte altijd al een geheimzinnige indruk’, schrijft Virginia Woolf in 1914 over Józef Teodor Konrad Korzeniowski oftewel Joseph Conrad. Daar is wel wat bij voor te stellen. De schrijvende zeeman die uit zijn eigen verhalen weggelopen lijkt te zijn, met biografieën die bij de vertaalde literatuur zouden kunnen liggen. Geboren in een land dat niet meer bestaat, een wees, een man van adel, een verbanneling, een zeeman die naar plekken als Semarang, Constantinopel en Kinshasa vaart, een kapitein die niet kan zwemmen, een smokkelaar, een schuldenaar en een man die zichzelf in de borst schiet tijdens een zelfmoordpoging. En dan moet zijn schrijverscarrière nog beginnen. We maakten een podcast over het schrijversleven van Joseph Conrad en doken in zijn Hart der duisternis.

Italo Calvino verzette zich actief tegen zijn biografie. In brieven geeft hij toe dingen over zichzelf te verzinnen of telkens andere informatie over zijn geschiedenis te verschaffen om niet te worden beklemd door een kader. Liever hield hij zich op de achtergrond om zijn werk aan het woord te laten. Naast zijn bekendste werken Onzichtbare steden en Als op een winternacht een reiziger, biedt zijn oeuvre een schatkamer aan invalshoeken om hem door te bekijken: van journalistiek werk, tot neorealistische sprookjes, tot literatuurwetenschappelijke essays. Welke lijn loopt er door dit weelderige oeuvre, en waarom biedt zijn werk juist nu zo’n troost? Karakters gaat op zoek.

Een dikke zestig jaar na zijn overlijden lijkt Willem Elsschot nog steeds levend en wel. Zijn werk werd verfilmd, verstript, in meer dan veertig talen vertaald en hoewel het volledige oeuvre in omvang beperkt is, is het aantal boeken en artikels dat over Elsschot geschreven is nauwelijks te tellen. Het werk van Elsschot heeft dan ook tot op de dag van vandaag niet aan relevantie ingeboet. Maar waarin schuilt nu precies de aantrekkingskracht van Elsschots werk? Karakters duikt in het leven en het werk van de schrijver en laat zich op sleeptouw nemen door Het dwaallicht.

Bij veel lezers gaat er niet direct een belletje rinkelen als de naam Nagieb Mahfoez valt, al klingelt er waarschijnlijk al iets meer dan in 1988, wanneer de schrijver schijnbaar uit het niets wordt onderscheiden met de Nobelprijs. Zoals de Volkskrant het typerend opschrijft tijdens een kleine vertaalwoede die daarop volgt: ‘Ieder krantenartikel, radioprogramma of televisiedocumentaire over de Egyptische schrijver Nagieb Mahfoez begint met de even obligate als onvermijdelijke constatering dat tot vorig jaar oktober, toen hem de Nobelprijs voor literatuur werd toegekend, vrijwel niemand in West-Europa ooit van hem had gehoord. Bij dezen dus.’ 

Iedereen kent de naam Honoré de Balzac, maar verder lijkt zijn uitbundige bestaan aan elkaar te hangen van mythes. Of het nu die doorgeslagen koffieverslaving is, de schuldeisers waarvoor hij continu op de vlucht is of een van de grootste projecten uit de wereldliteratuur: La comédie humaine, een collectie van ruim negentig boeken en 2.400 personages. Rond alles hangt een sluier van mysterie. Dat maakt het leven en werk van een van Frankrijks grootste schrijvers des te interessanter. Maar hoe kan het toch dat er in de Lage Landen vrijwel geen romans van Honoré de Balzac in druk zijn. En waarom duurde het meer dan anderhalve eeuw voordat een van zijn bekendste werken in het Nederlands werd vertaald? Karakters plaatst zich midden in deze Romantische oerknal en zoekt uit wie Honoré de Balzac was.

Anderhalve week. Dat is de tijd die Georges Simenon naar verluidt nodig had om een volledige roman te schrijven. Hij zou het bed gedeeld hebben met tienduizend vrouwen (ook al waren dit er volgens zijn derde echtgenote ‘slechts’ 1.200) en zou zichzelf hebben opgesloten in een glazen kooi van zes vierkante meter om er in aanwezigheid van zijn lezers een roman te schrijven. Kortom, de verhalen die over Simenon de ronde doen, zijn vaak even mysterieus als de detectiveromans die hij schreef. Het loont dus zeker de moeite om zijn leven en werk eens onder de loep te nemen. In onze nieuwe podcastaflevering proberen we Simenon, naar Maigrets motto, ‘te begrijpen, maar niet beoordelen’.

On ne naît pas femme, on le devient. Oftewel: ‘je wordt niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt’. Het gebeurt niet vaak dat een citaat van een filosoof zijn eigen Wikipedia-pagina krijgt, maar het citaat is heel breed en in ‘zo veel verschillende contexten gebruikt dat het zijn eigen leven is gaan leiden. Enkele gewijzigde vormen zijn bijvoorbeeld ‘On ne naît pas noir, on le devient’, ‘On ne naît pas terroriste, on le devient’ en zelfs ‘On ne naît pas parent, on le devient’. Maar de originele versie van het citaat is terug te vinden aan het einde van het eerste hoofdstuk van De tweede sekse, het bekendste werk van de Franse schrijfster Simone de Beauvoir. Als de term ‘Simone de Beauvoir’ een quizvraag bij De Slimste Mens ter Wereld was, zou die relatief makkelijk te beantwoorden zijn: Frans, schrijfster, Jean-Paul Sartre, Le deuxième sexe, feminisme. Zoals elk leven is ook dat van Simone de Beauvoir echter niet te vangen in enkele trefwoorden. Achter die makkelijke trefwoorden schuilt een ontzetten

‘Een bewonderenswaardige verbinding van een mens, een bepaalde activiteit en een bepaald werk’, omschreef Jean-Paul Sartre zijn vriend en collega-schrijver Albert Camus. En zo vaag als dat klinkt, zo treffend brengt het Camus samen in één zin. Al leef je maandenlang in zijn werk, lees je zijn biografie en dagboeken en bekijk je zijn toneelstukken: je dringt lastig door tot deze schrijver. Op de versteende zwart-witfoto’s glijden de blikken van hem af, terwijl er zoveel warmte uit zijn brieven spreekt en de kleurrijke beschrijvingen van zijn leven in Algiers. Zijn ziel zit verstopt in zijn heldere en dubbelzinnige werk. In deze podcast vertellen we het verhaal van de Franse Nobelprijswinnaar.

Dat ledigheid des duivels oorkussen is, daarmee moest je bij Albert Cossery niet komen aanzetten. De in Parijs wonende Egyptische schrijver was immers een groot voorstander van nietsdoen, tenminste als dat niksen welbesteed was. Daarmee bedoelde hij dat het moest stemmen tot nadenken. Levenskunst ging voor hem namelijk hand in hand met reflectie en spirituele ontwikkeling. Een veelschrijver was Albert Cossery dan ook niet. In zestig jaar tijd heeft hij een verhalenbundel en zeven romans uitgebracht. In interviews gaf hij geregeld aan dat hij bovendien telkens hetzelfde boek schreef, omdat elk van zijn romans een weerspiegeling is van zijn al vroeg uitgekristalliseerde wereldbeeld. In deze podcast laten we je nader kennismaken met de onthechte schrijver, die vol overgave het genot van de ledigheid bezong.

Volgens zijn vrienden is Emmanuel Bove een immer bescheiden man, een grijzig figuur die zich liever op de achtergrond houdt. Toch is zijn leven niet bepaald eentonig of kleurloos. Maak in deze podcast kennis met de Franse schrijver Emmanuel Bove, en verdiep je in zijn leven, dat hij eigenlijk zelf niet de moeite waard vond om te vertellen. En is het waar dat Bove werd ontdekt door Colette? En wat maakt het werk van Emmanuel Bove zo geliefd bij schrijvers als André Gide, Rainer Maria Rilke, Samuel Beckett en Peter Handke?

Op deze aarde heb je schrijvers… en je hebt Russische schrijvers. En volgens de Russen zelf heeft Michail Boelgakov het beste boek aller tijden geschreven – dan heb je dus wel met iemand te maken. Maar hoezeer Boelgakovs werk ook brandt in het leven van ieder die hem heeft gelezen, toch knettert zijn naam tegenwoordig wat minder dan voorheen. Dat past misschien ook wel bij de woeste golven waardoor het werk van de schrijver al bijna honderd jaar wordt meegesleurd: het kreeg te maken met groeiend succes, heftige censuur, werd bestempeld als nationaal erfgoed en daalde weer langzaam af richting de underground.

Marga Minco was twintig toen het Duitse leger Nederland binnenviel. De feiten die erop volgden zouden haar leven voorgoed veranderen. Ze verloor alles wat ze bezat. Na de oorlog schreef ze op een ingetogen en geserreerde wijze over die verschrikkingen. Ze voelde dat ze dat moest doen, al was het maar om haar ‘familieleden verder te laten leven, door over ze te schrijven.’ De impact van Het bittere kruid, het boek dat vanuit die gedachte is voortgekomen, valt niet te onderschatten. We zouden zelfs kunnen stellen dat haar debuutroman voor een kentering zorgde in de manier waarop de Jodenvervolging als thema in de Nederlandse literatuur behandeld werd. Voor onze nieuwe podcastaflevering doken we in haar werk en leven.

De Portugese schrijver en dichter Fernando Pessoa is naast fado wellicht het bekendste culturele exportproduct van Portugal. Hoewel Pessoa reeds tijdens zijn leven een bekend figuur was binnen het Portugese literaire milieu, verscheen zijn bekendste werk, Boek der rusteloosheid, pas decennia na zijn dood. Daarnaast staat Pessoa vandaag vooral bekend om zijn gebruik van heteroniemen, een vorm van literaire alter ego’s met elk een eigen schrijfstijl en levensvisie. Iemand die niet vertrouwd is met het werk van Pessoa, zal daarom waarschijnlijk niet vermoeden dat de verschillende teksten die hij schreef allemaal het werk zijn van één zelfde persoon. Wie dieper graaft, en naar deze podcast luistert, ziet in die diversiteit een schrijver die op zoek is naar wie hij is en iedereen die hij zou kunnen zijn.

In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw was Hugo Raes een belangrijke literaire stem, die met zijn vernieuwende romans en fantastische verhalen een frisse wind door de Nederlandstalige letteren liet waaien. Raes introduceerde literaire sciencefiction in Vlaanderen en schreef graag erotisch. Tot zijn vriendenkring behoorden internationale auteurs als Jerzy Kosinski en Anaïs Nin, met wie hij regelmatig correspondeerde. Na zijn overlijden geraakt Raes echter in de vergetelheid. Hoe is dat ooit kunnen gebeuren?

Wie is de Finse schrijfster Tove Jansson en waar haalde ze haar inspiratie voor de door haar gecreëerde en intussen wereldberoemde Moemins? In deze aflevering nemen we je mee voor een blik achter de schermen van het leven en werk van een veelzijdige schrijver, die ook romans voor volwassenen schreef én actief was als beeldend kunstenaar.

Iedereen heeft ooit wel eens van de naam H.P. Lovecraft gehoord, maar wie schuilt er achter deze bekende naam? Waarom wordt Lovecraft de uitvinder van de kosmische horror genoemd? Welke impact hebben zijn huiveringwekkende verhalen gehad op de muziek, film en literatuur? Waar haalde Lovecraft zelf zijn inspiratie? In de eerste aflevering van onze podcast nemen we je mee in het duizelingwekkende levensverhaal van de Amerikaanse cultschrijver.